Петрапаўлаўская царква кляштару базылiянаў
Берасце, Берасьцейскі край

Гісторыя і рэканструкцыя

Берасце. Графiчная рэканструкцыя Петрапаўлаўскай царквы кляштару базылiянаў. выгляд на пачатак XIXст.

Згодна з даследваннямi I.М. Слюньковай, адным з фундатараў базылiянскага манастыра ў Берасцi ў 1629 з'яўляўся унiяцкi мiтрапалiт Язэп Руцкі (Jozef Welamin Rucki), i праз два гады (1631) драўляныя царква i манастырскiя карпусы Петрапаўлаўскага мужчынскага манастыра ўжо паўсталi на поўнач i усход ад катэдральнай царквы Святога Мікалая (дзе ў 1596 абвесцілі Берасцейскую царкоўную унію) i некаторым аддаленнi ад рынкавай плошчы Берасця i ўздоўж берага ракi, на вулiцы, атрымаушай пазней назву Базылiянскай.

У другой палове XVIIIст. на месцы драўляных пабудоў паўсталi мураваная Петрапаўлаўская царква i мураваны двухпавярховы кляштарны корпус. Горадабудаўнiчыя патрабаваннi фармавання вулiцы вызначылi арыентацыю лiнii манастырскiх пабудоў на поўнач, з выходзячымi на вулiцу галоўнымi фасадамi. Такiм чынам, пры адносна блiзкiм размешчаннi да Свята-Мiкалаеўскай бажнiцы, Петрапаўлаўская царква арыентавалася да яе паўднёвай алтарнай часткай.

Манастыр увайшоў у склад Літоўскай Кангрэгацыі Святой Тройцы Ордэну базылiянаў, неаднойчы абіраўся месцам правядзення генеральнай капітулы Ордэну базылянаў. Пры манастыры існавала рэзыдэнцыя біскупа (месцiлася памiж катэдральнай Св.Мiкалаеўскай i Петрапаўласкай бажнiцамi). Манастырскiя карпусы ўключалi трапезную, 14 келiяў, асобнаразмешчаны бровар, паблiзу месцiлася пяцiкласная вучэльня.

Побач з манастыром, пры катэдры знаходзiлася драўляная багадзельня, аднаўлённая пасля пажару 1755 на сродкi ўнiяцкага пiнска-тураўскага i уладзiмера-берасцейска бiскупа - Феафiла Гадзебскага. Культавыя, жылыя i службовыя пабудовы месцiлiся асобна, не злучаючысь пераходамi. Ансамбль ўяуляў сабой маляўнiчае адзiнства двух храмаў з сiстэмай манастырскiх i службовых пабудоў. Апошнiя па свайму вонкаваму выгляду мала адрознiвалiся ад звыяайнай гарадской забудовы Берасця.

Базылiянская Петрапаўлаўская царква адпавядала агульным прынцыпам архiтэктурнай арганзацыi касцёлаў (спалучэнне дзвюхвежавага фасада з варыяцыямі экспрэсіўных, рытмiчна пульсуючых выпукла-увагнутых форм планаў з'ўлялася адметнасцю грэка-каталіцкай сакральнай архітэктуры i стылiстыцы вiленскага барока ў дадзеным выпадку).

Бажнiца ўяўляла сабой безкупальньную, бестрансептную трохнававую базiлiку з хорамi, прэзбiтэрыем у алтарнай частцы, зкругленай апсiдай i сакрыстыямi з абодвух бакоў. Аднак, насуперак закладзенаму па задумцы ў стылiстыцы вiленскага барока двухвежавага фасада з багата дэкараваным франтонам, рэалiзавана было спрошчанае бязвежавае афармленне нартэкса.

Аздоба iнтэр'ераў была больш даведзена да завяршэння. Iканастас адсутнiчаў, але былi ўсталяваны адзiн вялiкi i шэсць малых пазалачоных алтароў. Царква у такiм выглядзе была асвячона ў 1788 (па iншым звесткам царкву мусілі былі тэрмінова закансэрваваць "да лепшых часоў" і асвяціць яшчэ ў 1774)

З верагодных прычын незавершанасцi будаўнiцтва адзначалася сцiплая фундацыя ў звязку з палітычнай крызай ў Рэчы Паспалітай. Варта дадаць, што ў гэты ж час базылiянамi вялася перабудова катэдральнай Свята-Мiкалаеўскай царквы, да таго ж пасля касацыi ў верасні 1773 ордэна езуiтаў на падставе папскага брэвэ (паслання) аб скасаваннi "Dominus ac Redemptor", былы берасцейскi касцёл Пана Езуса i Св. Казiмiра калегii езуiтаў быў таксама перададзены базылiянам.

Пасля разпачатага будаўніцтва Берасцейскай фартэцыi, базылiяне з ўсёй рухомай маёмасцю перамясцiлiся ў Кобрынскi манастыр, а Петрапаўлаўская царква была перабудавана на афiцэрскае казiно (будынак афiцэрскiх сходаў), атрымаўшы пазней назву "Белы Палац".

У пачатку ХХ ст. у трохпавярховым будынку Белага палаца размяшчаліся рэстаран і більярдная, глядзельная зала з эстрадай і сцэнай, бібліятэка, два класа "афіцэрскай" школы (для дзяцей афіцэраў), шмат службовых i бытавых памяшканняў. Будынку пашчасцiла ацалець у пажары 1915г. пасля здачы i падпалу Расейскiм бокам фартэцыi i горада падчас падзей Першай сусветнай вайны.

Пазней ў Берасцейскай фартэцыі адбываліся мірныя перамовы паміж прадстаўнікамі Савецкай Расеі з аднаго боку, і прадстаўнікамі Нямеччыны, Аўстра-Вугоршчыны, Турэччыны і Балгарыі - з другога, падчас якіх 9 лютага 1918 г. была падпісана мірная дамова з УНР і якія завяршыліся падпісаннем у Белым палацы 3 сакавіка 1918 г. Берасцейскай мірнай дамовы.

Будынак пацярпеў у час Другой сусветнай вайны. Значныя пашкоджанні былі нанесеныя падчас абароны Берасьцейскай фартэцыі ў чэрвені - пачатку ліпеня 1941 г. У першай палове 1950-х былая святыня была разабрана на будматэрыялы амаль да падмуркаў. Да нашага часу захаваліся толькі сутарэньні з падмуркамі і частка вонкавых сцен, якія выяўляюць сакральны характар пабудовы (зкругленыя выпукла-увагнутыя формы першапачатковага плана бажнiцы да перабудовы) з боку Музея абароны Берасцейскай фартэцыі. Кансервацыя парэштакаў праводзiлася ў 1972-м i бягучым 2019.

Старыя фотаздымкі, выявы, пляны

Графiчныя рэканструкцыi зроблены на падставе захаваўшыхся архiўных дакументаў (абмерныя чарцяжы, планы, схемы, праекцыi ў супастаўленнi з захаваўшымiся старымi фотаздымкамi i iншымi выявамi (малюнкамi Томаша Макоўскага, Юзафа Пешкi, Напалеона Орды i iнш.).

Характэрныя прыклады нашаей архітэктуры можна знайсьці у старых выданьнях — А. Г. Киркор. "Живописная Россия" Том 3, часть 1 и 2, 1882; "Россия. Полное географическое описание" Т. 9 "Верхнее Поднепровье и Белоруссия", 1905; "Беларусы ў фотаздымках" І. Сербаў, 1911.

Дадатковая iнфармацыя — паводле апiсанняў даследчыкаў (гл. падзел Аб праекце).