Вільня, касцел св. Юзафа Абручніка

Гісторыя і рэканструкцыя

Вiльня (Vilnius, Wilno). Графiчная рэканструкцыя касцёла Св. Юзафа Абручнiка (sw. Jozefa Oblubienca) кляштару кармелiтак "босых".

Кармеліты былі запрошаны каралём Польшчы Ягайлам і каралевай Ядвігай з Прагi ў Кракаў У 1397. У ВКЛ першы касцёл кармелітаў пад назвай Найсвяцейшай Дзевы Марыі і св. Юрыя (Георгія) у Вільні заснаваны канцлерам ВКЛ Мiкалаем Радзівілам у гонар перамогі ў Клецкай бітве 1506.

У 1593 у вынiку рэфармацыi ордэн Кармелітаў "босых" (лат. Ordo Fratrum Diacalceatorum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo, OCD) быў абвешчаны папам рымскім Клементам VIII ў якасці самастойнага ордэна (Статут адрозніваўся больш жорсткімі патрабаваннямі да манахаў).

Першыя манахі з ордэна Кармелітаў "босых" з'явіліся ў Рэчы Паспалітай на шляху ў Персію. У 1605 ў Кракаве з'явіўся iх першы кляштар, а на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага першым прытулкам для прыбыўшых з Любліна кармелітаў "босых" стаў віленскі касцёл Св. Тэрэзы. Неўзабаве на месцы драўлянай бажнiцы ў 1633-1650 на сродкі Стэфана Паца быў выбудаваны цяперашні каменны касцёл базілікальны тыпу.

Прадстаўнік шляхецкага роду Пацаў герба "Газдава", сын берасцейскага падкаморага Мікалая Паца і Соф'і з Сапегаў, каралеўскi сакратар (з 1611), і падканцлер вялікі літоўскі (з 1635) Стэфан Хрыстафор Пац прыклаў намаганнi ў стварэннi кляштару для манахiнь-кармелiтак у 1635.

Праз год вiленскi бiскуп (з 1630) Абрахам Война даў згоду на будаўнiцтва, а ў 1637 рымскi папа Урбан VIII надаў фундацыю (breve fundacyjne). На поўднi Старога Горада гicтарычнага цэнтра Вiльнi (унесенага ЮНЕСКА з 1994 г. ў Спіс Сусветнай культурнай спадчыны) памiж Вострай i Руднiцкай брамамi непадалёку ад былой Круглай Вежы абарончых гарадскiх сцен (пабудаваных у XVIст. i разабраных у 1800-х) з 1638 пачалося будаўнiцтва бажнiцы.

Для патрэб кляштару было куплена некалькi камянiц у горадзе. Працягваючы справы бацькi, новым фундатарам бажнiцы стаў ягоны сын — Крыштаф Жыгімонт Пац. Менавiта з яго iнiцыятывы першапачаткова драўляныя касцёл i кляштарныя пабудовы адбудоўваюцца з цэглы. Кляштар разбудоўваецца ў 1646-49, будаўнiцтва бажнiцы было распачата ў 1655. але было спынена падчас Крывавага патопу 1654-67.

Толькi ў 1667 манахiнi-кармелiткi вяртаюцца ў Вiльню i будоўля працягваецца. Праект быў звязаны даследчыкамi з асобай Джавані Батыста Джызленi (Giovanni Battista Gisleni). Вiленскi бiскуп Канстанцін Казімір Бжастоўскі ў 1692 асвяцiў касцёл у гонар Св. Юзафа Абручнiка (sw. Jozefa Oblubienca, альбо Язэпа (Iосiфа) Абранніка з Назарэту) i Св. Тэрэзы Авiльскай, рэфарматаркi закону кармелітак, заснавальніцы ордэну "босых" кармелітаў.

Касцёл ўяўляў сабой выцягнутую у плане бязвежавую аднанававую бызылiку з трансэптам у форме лацiнскага крыжа. На перакрыжаваннi навы i трансэпта на даху ўсталяваны барокавы псеўдакупал - сiгнатурка.

Галоўны фасад упрыгожаны калонамi i пiлястрамi з тасканскiм ордэнам, уваходны партал таксама упрыгожаны паўкалонамi, злучанымi арачным карнiзам. Унутры касцёла знаходзiлася пяць алтароў. У нiшах навы знаходзiлiся статуi св. апосталаў Пятра i Паўла.

З 1731 з Польскай правiнцыi ордэна кармелiтаў "босых" была вылучана асобная Літоўская правінцыя (пад патранажам Св. Казіміра). На момант першага падзелу Рэчы Паспалiтай (1772) кляштар кармелiтак у Вiльнi налiчваў 15 манахiнь.

Літоўская правінцыя была скасаваная ў 1844. У сярэдзіне XIX стагодьдзя ўвогуле большасць кляштароў кармелітаў, што апынуліся ў выніку падзелу Рэчы Паспалітай на тэрыторыі Расейскай імперыі, былі скасаваны. Пасля паразы вызвольнага Паўстаньня-1863, расейскiмi ўладамi кляштар быў зачынены (1865).

Некаторыя манашкi перайшлi да вiленскiх бенедыктынак, некаторыя пакiнулi Вiльню i выехалi ў кракаў i Весолу (прадмесце Варшавы).

Пакiнутыя касцёл i кляштар, разам з некаторымi пабудовамi гэтага квартала горада па загаду расейскага урада цалкам былi разабраны на будматэрыялы ў 1876-1877 з плануемай арганiзацыяй на гэтым месцы гандлёвай плошчы i рынка, празванага Басячкоўскiм менавiта з-за знаходзячагася раней на гэтым месцы кляштара кармелiтак "босых".

Але з-за нязручнага месцазнаходжання гэты рынак праiснаваў толькi да 1906, пакуль не быў перанесены ў нановапабудаваны побач i iснуючы зараз крыты рынак-павiльён "Хале" (найстарэйшы і да гэтага часу дзеючы рынак у Вільні).

Варта дадаць, што касцёл Св. Юзафа Абручнiка з'явiўся адзiным касцёлам знiшчаным у Вiльнi ў часы панавання Расейскай Iмперыi i адзiн з нешматлiкiх храмаў, якiх пазбавiўся горад пазней.

У 1992 было прынята рашэнне аб аднаўленні касцёла Святога Юзафа на новым месцы - у Віленскім мікрараёне Пілайтэ на правым беразе ракi Вiлii ў паўночна-заходняй частцы горада. Асвячэнне нановазбудаванага касцёла адбылося ў 2001.

Зараз на месцы кляштару кармелiтак месцiцца сквер Лаздзiну Пеледа (у гонар двух сясцёр-пісьменніц, якія пісалі пад адным псеўданімам Лаздзіну Пеледа). 03.09.2011 ў Вільні адкрыты помнік Тарасу Шаўчэнку, які ў юнацтве жыў у гэтым горадзе.