Полацк, Езуіцкі касцёл св. Стэфана

Гісторыя і рэканструкцыя

Полацк. Графiчная рэканструкцыя былога езуiцкага касцёла Св. Стэфана, перабудаванага ў праваслаўны Мікалаеўскі сабор (існуючы дзевяцiпавярховы жылы дом з "вухамi" умоуна не паказаны).

Полацк стаў другiм цэнтрам пачатку дзейнасцi езуiтаў на тэрыторыi Беларусi. Пасля вызвалення горада падчас Лiвонскай вайны 1558-83 кароль і в. князь Стэфан Баторый звярнуўся да рэктара Вiленскай езуiцкай акадэмii Пятра Скаргi з прапановай аб неадкладным стварэннi тут езуiцкай мiсii.

Ужо 2.06.1580г., у Полацку закладваецца ордэнскі дом, у 1582г. фундуецца стварэнне рэзiдэнцыi, якая у 1585г. ператвараецца на калегiю. Для развіцця ордэна дзякуючы Баторыю амаль усе праваслаўныя цэрквы i маснастыры за выключэннем Св. Сафii (у тым ліку нават і Спаскі манастыр) i іх маенткі былі канфіскаваныя і перададзеныя езуітам.

Праваслаўныя жыхары i кальвiнiсты на чале з ваяводай Мiкалаем Дарагастайскiм нават звярталiся за дапамогай ва ўзнаўленьні сваiх правоў да пастановы сейма, але безвынiкова. Езуіты пабудавалі на старажытным гандлевым пляцы драўляны касцел і першы будынак калегіуму.

Пасьля захопу Полацка маскоўскім войскам у часы Крывавага Патопу 1654-67, касцел, як і горад увогуле, быў зруйнаваны, а каталікі вымушаныя былi пакінуць горад. Пасля вызваленьня Полацка i вяртаньня каталiцкiх абшчын, яны зноў атрымалі адабраныя ў іх землі і пачалi аднаўляць свае храмы. Па звестках 1726 г. (з даследваньняў I. М. Слюньковай) полацкiя езуiты заснавалi на сваiх землях 15 касцёлаў i 22 унiяцкiя царквы.

Новы мураваны езуiцкi касцёл у Полацку ў гонар Стэфана Баторыя, вызваленцы Полацка, пачалi узводзiць на старых падмурках. Яго будаўнiцтва ў 1733-1735гг. пачалось пад кiраўнiцтвам Казiмiра Мецелакоўскага, якi раней выкладаў у полацкiм калегiуме, і каменных спраў майстра, баварца Бенедыкта Месмера.

У 1745г. касцёл быў асвячоны пад тытулам св. Стэфана. Ён з'яўляўся высотнай дамiнантай усёй забудовы горада — вежы уздымалiся на вышыню каля 50 м. На правай вежы быў усталяваны гадзіннік з боем і вялізным цыферблатам віленскага майстра Густава Мудні, на левай — дэкаратыўны цыферблат. Падрабязнае апiсанне касцёла i калегiума па падставе архiўных матэрыялаў складзена Аленай Квiтнiцкай.

Пасля пажара 1750г., які знішчыў большасць драўляных пабудоў калегіума, пачалося будаўнiцтва мураваных карпусоў. Яно працягвалася і пасля далучэння горада да Расейскай Імперыіі у вынiку першага падзелу Рэчы Паспалiтай (1772), i пасля роспуску ордэна езуітаў "на вечныя часы" папай Клімэнтам ХIV (1773).

Кацярына ІІ узяла езуітаў пад сваю апеку з мэтай выкарыстаньня іх ведаў для імперыі. Езуіты маглі весці актыўную дзейнасць і ажыцьцяўляць свае будўнiцтва. У Спаса-Ефрасіннінскім манастыры яны мелі летнюю сядзібу для кіраўнікоў ордэна, калегіуму і нават студэнтаў. У Спаскай царкве быў зладжаны склеп, у якім хавалі выдатных дзеячоў ордэна.

Падчас прыезду Кацярыны ІІ у Полацк (1780) на шляху ва Украіну, езуіты ўдзельнічалі ва урачыстай сустрэчы царыцы, зладзілі цудоўную ілюмінацыю на гарадскім пляцы і каля драўлянага палаца, дзе яна спынілася. Агляд калегіума і яго фізічнага кабінета з усімі цудамі зрабілі на яе вялікае ўражаньне.

Пасля скасавання Віленскай акадэміі езуітаў цэнтрам ордэна стала Полацкая калегія, дзе знаходзіўся генерал Ордэну альбо яго намеснік. У 1812г. калегія была ператворана ў езуіцкую акадэмію навук з правамі ўніверсытэта і наданьні ёй права кантраляваць не толькі езуіцкія навучальныя установы, але і установы іншіх каталіцкіх абшчын.

Пасля высылкі езуітаў з Расеі манастырскі комплекс быў перададзены ордэну піяраў з умовай захаваць тут навучальную ўстанову. Але пасля паўстання 1830 і піяры вымушаныя былі пакінуць Полацк, і ў 1836г. у будынках полацкага калегіума размясцілася вайсковая навучальная ўстанова — кадэцкі корпус, а касцёл ў лютым 1833г. быў перададзены РПЦ і пераасвянцоны ў царкву св. Мікалая Мірлікійскага, якая пазней стала кафедральным саборам Полацка-Віцебскай епархіі.

Пасля ўстанаўлення савецкай улады сабор быў зачынены i неўзабаве пачалося сістэматычнае яго разбурэнне. У 1936г. былі разабраны два верхніх яруса абедзвюх званіц храма, пры гэтым былі знішчаныя унікальныя гадзіннiкi з боем. На пакінутых ніжніх ярусах званіцы замацавалі гіганцкі партрэт І. Сталіна.

Падчас акупацыі ў часы Другой сусветнай вайны ў храме праводзіліся набажэнствы. Храм без значных пашкоджаньняў перанёс бамбаваньне авіяцыяй i артылерыяй абодвух ваюючых бакоў.

Але наступстваў "вайны з рэлiгiяй" не вытрымаў.

На пачатку студзеня 1964 г. былая езуiцкая святыня была ўзарвана. На месцы храма ў 1976-1979 гг. быў пабудаваны шматпавярховы дом, празваны з-за сваiх адметнасьцяў "домам з вухамi". Калегiюму пашанцавала болей. З 2005 г., пасля рэстаўрацыі захаваўшыхся карпусоў, тут размяшчаюцца факультэты Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта.