Смаляны, Дамініканскі касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі

Гісторыя і рэканструкцыя

Смаляны. Графiчная рэканструкцыя касцёлу Найсвяцейшай Панны Марыі былога кляштару дамiнiканцаў.

Смаляны (Смальяны) — вёска на паўночны захад ад Оршы, на рацэ Дзярноўцы. Першы пісьмовы ўспамін пра Смальяны як маёнтак у Аршанскім намесніцтве датуецца 1484 годам.

У розныя часы Смальяны знаходзіліся ў валоданні князеў Курбскіх, Астрожскіх, Сангушкаў. * Сангушкі — валынскі княскі род гербу "Пагоня Літоўская" (у двух чвэрцях гербавага поля Пагоня, у двух — Калюмны), буйныя магнаты Княства Літоўскага. Яны лічыліся сваякамі каралеўскай дынастыі Ягелонаў. У XV-XVI ст., як і іншыя нашчадкі Гедыміна і Альгерда, страцілі правы ўдзельных князёў, аднак здолелі захаваць значныя маёнткі на правах уплывовых магнатаў.

Да 1626 князь С. Сангушка-Ковельскі збудаваў тут мураваны замак, які атрымаў ўласнае імя — "Белы Ковель" (ад м. Ковель на Валыні, спадчыны Сангушкаў).

Статус мястэчка Смальяны мелі з 1678 года. У 1680 жонка Геранiма Сангушкi, суражскага старасты i тагачаснага ўладальнiка Смалян, Канстанцыя Сапежанка выдзелiла пляц зямлi памерамi 100x100м памiж рынкавай плошчай i iтальянскiм садам манахам дамiнiканцам, з умовай пабудовы тут касцёла.

У 1729 другi сын Геранiма i Канстанцыi — Павел Кароль Сангушка пасля смерцi сваёй жонкi Марыі Ганны Любамірскай пабудаваў (цi перабудаваў) на гэтым месцы драўляны касцёл і кляштарны будынак. Мураваны жа касцёл быў узведзены ў 1786 ужо ў часы знаходжання ў складзе Расейскай Iмперыi пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) з фундацыi сына Паўла Караля — князя Гераніма Сангушкі, валынскага ваяводы i генерала расейскай армii.

Мураваны кляштар пачаў узводзіцца адначасова з касцёлам, аднак будаўніцтва яго было скончана толькі на пачатку XIX ст. Да 1832 у кляштарным будынку жылі манахі-дамініканцы, тут жа месцiлася і невялікая парафіяльная школа.

Пасля Паустання 1830 кляштар быў свасаваны, а касцёл пераўтвораны ў парафіяльны, у кляштарным жа будынку размясцілася плябанія. Да канцу XIX ст. будынкі былога кляштара прыйшлі ў заняпад. У 1898 на прыватныя ахвяраванні парафiян пабудовы плябаніі былі капітальна адрамантаваны.

У наступным годзе пад кіраўніцтвам дойліда Даўкшы былi умацаваны падмуркі касцёла і ўпрыгожаны яго інтэр'еры. У 1903 на двары плябаніі былі пабудаваны новыя вазоўня і лядоўня. У 1930-я касцёл у Смальянах быў зачынены, у памяшканьнях былога кляштара месьцілася польская школа.

У 1930-я кляштарны будынак перададзены машынна-трактарнай станцыі і да 1989 выкарыстоўваўся ў гаспадарчых мэтах, што прывяло да фактычнага яго знішчэньня (таблiчка на помнiку мiж iншым сцвярджае, што ён ахоўваецца дзяржавай).

Касцёл — помнiк архiтэктуры позняга барока (некаторыя лiчаць яго ўзорам вiленскага барока). Гэта трохнававая 2-х вежавая базiлiка з трансэптам (хоць i выяўленым толькi ў верхнiм сячэньнi, а на нiжнiм ярусе ён выкананы у адным аб'ёме з бакавымi капэламi) i паўкруглай апсiдай з бакавымi сакрыстыямi.

Па меркаваньнi Т.Габрусь па сваёй архiтэктонiцы касцёл шмат у чым паўтарае дамініканскі касцёл Апекі Маці Божай у Друi. Нягледзячы на багатае мінулае зараз тыповага мястэчка Смаляны, маючага некалi акрамя помнiкаў культавага дойлiдства i сядзiбы нават мураваны замак, суворы час ўнёс свае карэктывы.

На сёньняшнi дзень усе гэтыя помнікі, акрамя адной драўлянай царквы, уяўляюць сабой сумнае вiдовiшча. Смаляны маглі б стаць турыстычнай Мекай Усходняй Беларусі, але нават гэтыя маляўнічыя руіны знаходзяцца у вельмi занядбаным стане.

Старыя фотаздымкі, выявы, пляны

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit,

Графiчныя рэканструкцыi зроблены на падставе захаваўшыхся архiўных дакументаў (абмерныя чарцяжы, планы, схемы, праекцыi ў супастаўленнi з захаваўшымiся старымi фотаздымкамi i iншымi выявамi (малюнкамi Томаша Макоўскага, Юзафа Пешкi, Напалеона Орды i iнш.).

Характэрныя прыклады нашаей архітэктуры можна знайсьці у старых выданьнях — А. Г. Киркор. "Живописная Россия" Том 3, часть 1 и 2, 1882; "Россия. Полное географическое описание" Т. 9 "Верхнее Поднепровье и Белоруссия", 1905; "Беларусы ў фотаздымках" І. Сербаў, 1911.

Дадатковая iнфармацыя — паводле апiсанняў даследчыкаў (гл. падзел Аб праекце).