Віцебск, Езуіцкі касцёл св. Іосіфа

Гісторыя і рэканструкцыя

Вiцебск. Графiчная рэканструкцыя былога езуіцкага касцела св. Юзефа. Першы варыянт — гiпатэтычная рэканструкцыя да перабудовы 1842г, другі і трэці — рэканструкцыя перабудовы пад праваслаўны Мiкалаеўскi сабор 1842 i 1872гг.

З даследваньняў I. М. Слюньковай вынiкае, што першыя езуiцкiя мiсiянеры (каталiцкiя святары Дреноцый i Мiхаiл) былi пакiнуты ў Вiцебску пасланьнiкам Папы Рымскага да Маскоўскага цара Iвана IV (Жахлiвага) — кіраваўшага за часам Стэфана Баторыя, — па прашэньнi мясцовых каталiкоў.

Менавiта езуiты паклалi пачатак каталiцкаму храмаваму будаўнiцтву ў горадзе. Дакументальныя зведкi сведчаць, што рэзiденцыя ордэна была створана ў 1639г. па iнiцыятыве смаленскага ваяводы Аляксандра Корвiн-Гансеўскага — былога камэнданта спакоранага маскоўскага Крамлю, — фундаваўшага езуiтам 1000 кв. мiль зямлi на Смаленшчыне i прыстань на Дзвiне.

Дзеля стварэньня касцёла, школы i кляштарных пабудоў кароль і в. князь (а таксама Маскоўскі цар у 1610-1613) Уладзiслаў IV — сын Жыгімонта III Вазы, заваёўніка Масквы, — у 1640г. дараваў асабiстыя землi для стварэння калегii. Iншымi фундатарамi сталi жонка смаленскага ваяводы Паца, падстолiй Вiцебскага ваяводства Андрэй Гурко, вiцебскi гарадскi суддзя Юры Гамалiнскi.

У 1640-1644гг. на тэрыторыi Нiжняга Замку быў узведзены першы драўляны касцёл, асвячоны ў гонар св. Юзафа. Пры касцёле езуiтаў дзейнiчалі школа і аптэка.

Падчас Крывавага патопу 1654-67 i захопу Вiцебску маскоўскiм войскам, езуiты былi сасланы на пасяленне ў Масковiю. Касцёл перабудоўваецца пад царкву РПЦ.

Пасля вызваленьня гораду храм зноў стаў касцёлам. З 1682г. рэзiдэнцыя ператворана на калегiю, якую ухвалiлi cеймавай канстытуцыяй ў Варшаве у 1690г. Калегiя валодала 7 маёнткамi i 24 вескамi.

Падчас Паўночнай вайны 1700-1721 па загаду "нашего союзника против Швеции" Пятра I за 1708 годам Вiцебск быў спалены. Згарэлi i драўляныя пабудовы езуiцкай калегii. Новы мураваны касцёл будаваўся ў 1713-1731 па фундацыi ваяводы Віцебскага Марціяна Міхала Агінскага i яго жонкi Тэрэсы, а таксама на сродкi вiцебскай шляхты. Кансекрацыя святынi адбылася ў 1751г. пасля завяршэньня аздабленьня iнтэр'ера.

У 1762 г. касцёл ізноў пацярпеў ад пажару, але быў адноўлены праз тры гады. Увесь гэты час кiраўнiком будаўнiцтва з'яўляўся Базыль Часновiч. З 1756г. пры калегiуме дзейнiчала семiнарыя для дзяцей збяднелай шляхты, друкарня, тэатр.

Будаўнiцтва мураванага калегiума працягвалася да 1799 i было скончана ўжо пасля падзелаў Рэчы Паспалiтай. На мяжы стагодьдзяў быў перароблены алтар. Кіраваў працамі італьянскі дойлід Каэтано Ангіяліні, выкладчык тэорыі архітэктуры ў калегіуме. У 1804-1820 у будынку месьцiлася павятовае вучылiшча

У 1820 г. езуіты былі выгнаныя з Расейскай Iмперыi, калегіум і касцёл былі зачыненыя. Праз два гады (у 1822) будынкі касцёла і калегіума перададзены уніяцкім манахам-базыльянам, якiя зрабiлi тут сваю катэдру, а пасля скасаваньня Берасьцейскай царкоўнай уніі і забароны унiяцтва (1839) комплекс быў перададзены РПЦ.

У 1842-1843 былы касцёл быў нязначна перабудаваны i пераасвячоны як Мiкалаеўскi сабор. Асноўныя змены датычылiся значнага панiжэння вышынi каньку даху i замену фiгурных "барокавых" франтонаў на прамавугольныя "класiцыстычныя".

У 1872 Мікалаеўскі сабор быў падвергнуты значнай перабудове (у сценах і купале былі выяўлены расколіны) па праекту Н. М. Чагіна.

Першапачаткова барочны храм набыў рысы псеўдарускага стылю — да непазнавальнасьцi змянiлася форма купалоў i аўтэнтычны выгляд помніка, аднак яго значэнне ў арганізацыі прасторы і сілуэтнай панарамы цэнтра Віцебска як і раней заставалася істотным.

За савецкіім часам сабор быў зачынены, адбыліся канфіскацыі царкоўнай маёмасці (у 1922 і 1930).

Падчас вызваленьня Віцебска ад фашысцкіх захопнікаў сабор, як і многія іншыя будынкі горада, сур'ёзна пацярпеў ад снарадаў наступаючых савецкіх войскаў, што добра вiдаць па фота, зробленых падчас акупацыі і пасля вызваленьня горада. Па пасляваеннай ацэнцы сабор быў разбураны на 40-50%. Пасля вайны тут размяшчаўся склад аддзела сацыяльнага забеспячэньня.

У 1949 г. будынак храма не быў ўключаны ў спіс помнікаў архітэктуры.

Ад 3 сакавіка 1957 г. Віцебскі АблВыканкам пад кіраўніцівам Н. І. Шабельніка прыняў рашэнне аб "разборцы сцен былога сабора" i 12 сакавіка 1957 Мікалаеўскі кафедральны сабор быў узарваны.

Апошнiм часам чыноўнікі неаднаразова казалі аб планах па аднаўленьнi былой святынi. У прыватнасьці, у верасні 2008 рэшткі падмуркаў Свята-Мікалаеўскага сабора былі ўключаны ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі. Тэрыторыя комплекса не забудавана, дагэтуль тут месцiцца аўтастаянка.