Кальвінскі збор
Койданава (Дзяржынск), Менскі край

Гісторыя і рэканструкцыя

Графiчная рэканструкцыя кальвiнскага збора на тэрыторыi былога Койданаўскага замка. Выгляд на пачатак XXст. Першы дакладны пісьмовы ўспамiн Коданава (з 1932 года - Дзяржынск) датуюць 1442 годам, хаця паселішча ўзгадваецца пад назвай Крутагор’е ў паданьні пра старую Пакроўскую драўляную царкву у 1146 г.

Тапонім "Койданаў", верагодна, утварыўся ад імя татарскага ваяра Койдана (Кайдана), войскі якога нібыта разбіты пад легендарным Крутагор’ем у XIII ст. ( У той жа час назва супастаўна і з фiнамоўным "койд". У розныя часы паселiшча знаходзілася ў валоданьні Гедымінавічаў, Вярэйскіх, Гаштольдаў, Радзівілаў. У 1439 годзе Міхал Жыгімонтавіч заснаваў тут касцёл Святой Ганны, адзiн з найстарэйшых на тэрыторыi сучаснай Беларусi. У 1542 г. Койданаў стаў цэнтрам староства, пазьней графства.

Каля 1564 году Мікалай Радзівіл «Руды» збудаваў тут драўляны кальвінскі збор (па-за межамi замка), а таксама плябанію, школу і багадзельню. У 1588 годзе Койданаў атрымаў статус мястэчка. Згодна з перапiсам, у гэты час тут было 120 дымоў, замак, кальвінскі збор, ратуша, касцёл, рынак, 2 карчмы, 4 вадзяныя млыны. Існавала 6 вуліц.

У 1613-21гг. на тэррыторыi замку ў атачэньнi i пад надзейнай абаронай 9-цi мураваных вежаў i сцен, будуецца мураваны кальвiнскi збор. На тэрыторыі збору знаходзіўся аднапавярховы мураваны будынак плябаніі, накрыты гонтавым дахам, на асобным падвор'і — драўляныя будынкі двухкласнай кальвінскай школы, якая існавала да сярэдзіны XIX ст., шпіталя, жылыя і гаспадарчыя пабудовы.

Тагачасны будынак мураванага храма складаўся з трохнэфавага зальнага аб'ёму з 9-цю вялiкiмi вокнамi i высокай шматяруснай вежы з байнiцамi i гадзiннiкам (функцыянаваў i паказваў дакладны час ажно да 1905г., i сапсаваўся толькi з-за атсутнасцi наглядальнiка). Нэфы залi былі перакрыты зорчатымі скляпеннямі. Каля алтара месцiлася разная дубовая катэдра. На другім ярусе былі хоры з размаляванай балюстрадай, арган перавезены ў 1866 г. з Мінскага касцёла бернардзінак.

Гранёная апсiда была дабудавана пазней. Па левым баку сцяны, дзе сыходзяцца частка збору з апсiдай, знаходзiцца склеп, ад якога iшлi падземныя хады ў тры бакi. Паводле звестак, апублiкаваных у краязнаўчым часопiсе "Наш край" (№1 (4) студзень 1926г.), у 1913г. для агляду склепу прыязджаў з Вiльнi бiскуп кальвiнскай царквы, але даведацца аб тым, што знаходзiлася ў склепе i яго патаемных ходах не атрымалася, па прычыне таго, што калi адыходзiць 20-30 крокаў, гасла святло ад недахопу паветра. Было знойдзена толькi 75 зусiм струхнелых дамавiн.

Койданаўская кальвінісцкая парафія існавала да 1913 г. У пачатку XX ст. яна ахоплівала 3 паветы (Мінскі, Ігуменскі, Навагрудскі) і налічвала каля 200 прыхаджан. Збор пацярпеў у савецка-польскую вайну, у 1920-я гг. у ім размяшчаліся бальшавісцкія армейскія склады. Той жа склеп быў адчынены i агледжаны чырвонаармейцамi, дзе было знойдена шмат чалавечых касцей, пасля чаго яго замуравалi цэглай. Вежа храма была разабрана. у 1930-я гг. на патрэбы будаўніцтва была разабрана большасць замкавых пабудоў. Астатні комплекс быў моцна пашкоджаны пад час Другой сусветнай вайны, пазней цалкам разабраны...