Магілеў, Богаяўленская царква

Гісторыя і рэканструкцыя

Магiлеў. Графiчная рэканструкцыя Богаяўленскай царквы Магілёўскага Богаяўленскага манастыра. Выгляд на пачатак XXст.

Магілёўскі Богаяўленскі манастыр - адзін з буйнейшых праваслаўных манастыроў на тэрыторыi Беларусі, існаваў у XVII-XX ст. Яго гісторыя пачынаецца ў 1618 г. і звязана з дзейнасцю праваслаўнага магілёўскага брацтва, якое было зацверджана ў 1588 г. пры Спаскім манастыры.

Пасля таго як у 1618 г. жыхары Магілева не дапусцілі ў горад вуніяцкага архіепіскапа Язафата Кунцэвіча, паднялі паўстанне і зачынілі перад ім гарадскія брамы, па загаду караля Жыгімонта III Вазы ўсе праваслаўныя цэрквы горада былі перададзены вуніятам. Неўзабаве праваслаўнае брацтва вырашыла будаваць новы храм. З гэтай мэтай у княгіні Саламярэцкай на сродкі князя Яна Агінскага купілі дом з пляцам на вуліцы Вялікай Шклоўскай (суч. Першамайская). Але будаўніцтва расцягнулася. Царвку пачалі будаваць толькі ў 1633 г., калі пры каралі Уладзіславе IV былі паслаблены ганенні на праваслаўных і зноў адчынены цэрквы.

У 1633 г. кароль Уладзіслаў IV падпісаў прывілей на забудову манастыра. Пры манастыры, апрача царквы, дазвалялася будаваць дом для брацкіх сходаў, школу, друкарню, шпіталь. Праз некалькі гадоў пасля ўзвядзення Богаяўленскай царквы на тэрыторыі манастыра была пабудавана "цёплая" мураваная царква Іаана Багаслова. У 1657 г., пасля вайны з Масковіяй, было працягнута будаўніцтва мураванай чатырох'яруснай званіцы (пачатак адносіцца да 1652 г.).

У 1676 г. кароль Ян Сабескі выдаў брацтву прывілей на адкрыццё пры Богаяўленскім манастыры друкарні і выданні кніг на беларускай і польскай мовах. У гэтым жа годзе быў пабудаваны драўляны будынак друкарні (у 1737 г. узведзены мураваны). У друкарні працавалі вядомыя друкары і гравёры Максім і Васіль Вашчанкі, Фёдар Ангілейка і іншыя мясцовыя майстры, што стварылі самабытную школу кніжнай гравюры. Выданні мелі тытульныя лісты, застаўкі, канцоўкі і ініцыялы, выкананыя ў стылі так званага "магілеўскага барока" - так сучасныя мастацтвазнаўцы вызначаюць характэрнае спалучэнне мясцовых мастацкіх традыцый з рысамі заходнеэўрапейскага барока і візантыйскага мастацтва.

Будаўніцтва храма вялося арцеллю мясцовых майстроў пад кіраўніцтвам Варлама Палоўкі і Арсенія Азаровіча. У 1636 г. сабор асвяціў магілеўскі епіскап Сільвестр Косаў. У першай палове XVII ст. - гэта галоўны храм буйнейшага праваслаўнага цэнтра Беларусі. Але цікава, што ў архітэктуры збудавання ўжо праявіліся рысы ранняга барока - стылю, які быў прыўнесены ў беларускае манументальнае дойлідства каталіцкай контррэфармацыяй. Надзвычайная выразнасць, экспрэсія, хараство архітэктурных форм гэтага стылю арганічна ўспрыняліся праваслаўным культавым будаўніцтвам, але ў самабытнай трактоўцы.

Богаяўленскі сабор уяўляў сабою велічную трохнававую базіліку з трансептам і трыма паўкруглымі алтарнымі апсідамі. У яго аб'ёмна-прасторавай кампазіцыі спалучаліся рысы заходнеэўрапейскай культавай архітэктуры (цэнтральны неф і папярочны трансепт утваралі ў плане выцягнуты лацінскі крыж на ўзроўні карніза) і традыцыйныя элементы старажытнарускага дойлідства (трохапсіднасць).

Цэнтральная нава, перакрыта цыліндрычнымі скляпеннямі з распалубкамі, аддзяляўся ад бакавых наваў з крыжовымі скляпеннямі 10 масіўнымі квадратнымі слупамі, на якія абапіраліся падпружныя аркі. Наяўнасць слупоў у пралёце трансепта сведчыць, што першапачаткова сяродкрыжжа не вылучалася канструкцыйна, а купал адсутнічаў. Трансепт - элемент каталіцкай базілікі - нагадваў бакавыя прыдзелы, завершаныя з усходу алтарнымі апсідамі. У паўночны прыдзел вёў асобны ўваход. Алтарная частка мела ўвогуле арыгінальнае вырашэнне.

Вялікая паўкруглая апсіда далучалася да простакутнага віма. У месцы іх злучэння ў тоўшчы сцен былі ўбудаваны невялікія рызніцы. Вім аддзяляўся ад цэнтральнага нефа двума мураванымі слупамі ў зоне падкупальнага квадрата, да якіх мацаваўся чатырох'ярусны разьбяны іканастас. Ярусы падзяляліся карнізамі, якія падтрымлівалі разьбяныя калоны, аздобленыя расліннымі пабегамі, лісцямі і гронкамі вінаграда. У інтэр'еры храма іканастасу належала асноўная роля.

Іканастас быў зроблены манахамі і гарадскімі рамеснікамі адначасова з храмам і з'явіўся ўзорам для іканастаса Мікалаеўскай царквы ў Магілеве і шматлікіх іканастасаў Масковіі, выкананых беларускімі майстрамі ў другой палове XVII ст., якіх вывезлі ў Маскву падчас Крывавага Патопу 1654-1667.

Сакавітая аб'ёмная разьба з расліннымі матывамі, пазалочаная чырвоным золатам, прыгожа зіхацела, асветленая свечкамі. Над абразамі працаваў вядомы іканапісец і гравёр Афанасій Пігарэвіч. Срэбраныя пазалочаныя шаты для многіх абразоў выканаў у 1755 г. мясцовы "залатых спраў майстар" Пётр Сліжык.

Інтэр'ер сабора ўпрыгожвалі фрэскавыя роспісы на біблейскія і евангельскія сюжэты, у якіх шырока ўжываліся мясцовыя этнаграфічныя дэталі, адзенне, пейзаж, народны тыпаж. Насценны роспіс храма быў моцна пашкоджаны ў Другую сусветную вайну. М.С.Кацар, які даследаваў фрэскі пасля вызвалення Беларусі, зафіксаваў у розных месцах 20 сюжэтных кампазіцый і 16 асобных фігур святых. На тарцовай сцяне паўднёвага крыла трансепта знаходзілася выява Іаана Хрысціцеля з данатарам, які трымаў у руцэ мадэль Богаяўленскага сабора. Па гістарычных крыніцах і іканаграфічнаму падабенству мастацтвазнаўцы лічаць, што гэта выява князя Яна (Івана) Агінскага, фундатара храма.

Галоўны будынак манастыра - Богаяўленская царква за час свайго існавання неаднаразова перабудоўвалася. Да канца XVII ст. базіліка мела двухсхільны гонтавы дах, над якім узвышаліся толькі дзве вежы галоўнага фасада. У 1700 г. царква была пакрыта бляхай і завершана пазалочаным купалам на высокім васьмігранным светлавым барабане.

У 1708 г. у час Паўночнай вайны 1700-1721 царква абгарэла, нанёс значную шкоду і пажар 1748 г. У 1750-1760 гг. праводзіліся аднаўленчыя работы. У гэты час з паўночнага боку была далучана бакавая прыбудова, а з заходняга, да галоўнага фасада - прытвор. Пасля пажару 1810 г., і вайны 1812 г. царква знаходзілася ў паўразбураным стане. У 1850 г. храм аднаўляўся і быў урачыста адкрыты ў 1865 г. У 1866 г. узведзена мураваная ўязная брама з двума пілонамі эклектычнай архітэктуры.

Новыя разбурэнні храму прынеслі бальшавіцкая ўлада і Другая сусветная вайна. Але і пасля апошняй вайны магутны гмах Богаяўленскага сабора без даху і вежаў захоўваў былую веліч. Яго даследавалі гісторыкі архітэктуры Беларусі Ю.А.Ягораў і М.С.Кацар. Зроблены абмеры, налічана кантрыбуцыя на немцаў за разбурэнне помніка. Ці не на атрыманыя сродкі ў 1950-я гг. выдатнейшы помнік ранняга беларускага барока ўзарвалі. (Літ.: Тамара Габрусь - Зруйнаваныя святыні Страчаная спадчына, Мінск, Полымя, 1998; Т.І. Чарняўская, Архітэктура Магілёва, Мінск, Навука і тэхніка, 1973, апублiкавана на сайце radzima.org)